Akil İnsanlar Heyeti: Toplumsal Cinsiyet Odaklı Bir İnceleme

Akil İnsanlar Heyeti: Toplumsal Cinsiyet Odaklı Bir İnceleme

Cuma Çiçek

Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konseyi’nin 1325 (2000) sayılı “Kadınlar, Barış ve Güvenlik” kararı üzerinden 22 yıl geçti.[1] Bu karara zemin oluşturan “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW)” üzerinden ise 43 yıl. 1325 sayılı karar, kadınların ve kız çocuklarının çatışmalardan erkeklerden farklı şekilde etkilendiklerine dikkat çekerek, ilgili tarafları çatışmaları önleme, ortaya çıkan çatışmaların çözümü ve barışın inşasında toplumsal cinsiyet perspektifini benimsemeye çağırıyor. Bu çağrı, çatışma çözümü ve toplumsal barış inşasında kadınların katılımını, cinsiyet temelli şiddetten korunmalarını, cinsiyet temelli şiddetin önlenmesini ve uzlaşı inşası sürecinde kadınların seslerini doğrudan duyuracakları ve doğrudan ihtiyaçlarını belirleyecekleri bir barış inşası ve iyileşmeyikapsıyor.[2]  

Blog serisinin ilkinde,[3] Türkiye’de toplumsal cinsiyet odaklı sosyal mobilizasyonun barışa katkılarını ve bölünmüş bir toplumda sınır-aşan ortaklıkların inşasına dönük potansiyelini ele aldım. İkincisinde, Nisan Alıcı,[4] geçiş dönemi adaleti ve dönüştürücü adalet perspektifinden Kürt çatışmasının toplumsal cinsiyet lensiyle ele alınmasının olası katkılarını irdeledi. Serinin üçüncüsünde, 2013-2015 Çözüm Sürecindeki Akil İnsanlar Heyeti (AİH) deneyimini toplumsal cinsiyet merceğinden değerlendiriyorum. 

Akil İnsanlar Heyeti

Kürt meselesinin çözümüne yönelik özellikle 1990’lı yıllarla birlikte çeşitli girişimler ortaya çıktı. Geçmiş deneyimlerden farklı olarak 2013-2015 Çözüm Süreci görece kamuya açık bir yöntemle yürütüldü ve toplumun katılımı sürecin önemli bileşenlerinden birini oluşturdu.[5]

Sürecin toplumsallaştırılması ve yerelleştirilmesi kapsamında kurulan Akil İnsanlar Heyeti (AİH) çatışma çözümü ve barış inşası çalışmaları içerisinde özgün bir deneyim. Kürt barışı sağlanamasa da bu deneyimin irdelenmesi Kürt barışından öteye devlet-altı (intra-state) çatışmaların çözümü ve barış inşasında önem arz ediyor. 

Başbakan R.T. Erdoğan’la 04 Nisan 2013’te yapılan toplantıyla yedi coğrafi bölge bazında çalışmalarına başlayan AİH, çalışmalarını Gezi protestolarının gölgesinde sürdürerek 26 Haziran 2013’te tamamladı. Toplumun farklı kesimlerini görece temsil eden AİH, iş dünyası, işçi/memur sendikaları ve STK temsilcilerinin yanı sıra sanatçı, yazar, gazeteci ve akademisyenlerden oluşturuldu.[6] Farklı siyasi düşüncelere sahip üyelerin belirlenmesinde A. Öcalan’ın ve Barış ve Demokrasi Partisi’nin önerileri kısmen dikkate alınsa da AK Parti hükümeti ve lideri Erdoğan belirleyici oldu.[7]  

AİH’nin tanımlanmış net bir görevi yoktu. Ege Grubu Başkanı T. Erdem’in belirttiğine göre, Erdoğan toplantıda net bir görev tanımı yapmamıştı.[8] Karadeniz Grubu Sekreteri F. Benli’nin ifadesiyle “Her grup kendi çalışma sistemini oluşturdu.”[9] Nitekim gruplar kendi planını hazırladı ve farklı yöntemlerle çalışmalar yürüttü.[10]

AİH farklı il, ilçe ve köylerden vatandaşlar, kanaat önderleri, üniversite, yerel basın, dini cemaatler ve STK temsilcileri gibi farklı aktörlerle buluştu, süreç hakkında onların sorularını cevapladı, görüş, öneri, kaygı ve beklentilerini dinledi. Altmış binden fazla kişiyle yapılan görüşmeler sonucu gruplar bölge raporlarını yazarak hükümete sundu.[11] Hükümet grup raporlarını kamuoyuyla paylaşmadı. Bununla birlikte, raporlar bazı sivil girişimler tarafından internet ortamında erişime açıldı.[12]

AİH’nin her ne kadar tanımlanmış net bir görevi olmasa da bu deneyim akillerden C. Can’ın altını çizdiği üzere barış sürecinin toplumsallaşmasına önemli katkılar sundu: 

“Çözüm sürecinin toplumsallaşmasında Akil İnsanlar Heyeti’nin önemli bir rolü olduğu inkâr edilemez. Memleketin 81 vilayetinde ve yedi bölgesinde Kürt sorunu iki buçuk ay tartışıldı, toplumun gündemine oturdu. Heyet toplum ile hükümet arasında bir nevi aracılık yaptı. Toplumun beklentilerini, taleplerini, kaygılarını raporlaştırarak hükümete sundu. Dönemin koşulları içinde toplumun barış ve çözüm sürecine nasıl baktığını resmetti. İzleyeceği siyaset hakkında hükümete çok taraflı veriler sundu.”[13]

AİH toplum-hükümet ilişkisinin yanı sıra toplumun kendi iç ilişkilerinde bir tür köprü rolü oynadı; yereldeki farklılıklar arası teması ve diyaloğu da görece sağladı. Ayrıca bu raporların hükümetin 30 Eylül 2013 tarihinde açıkladığı Demokratikleşme Paketi’ne de etkisi oldu.[14]  

Aşağıdaki bölümlerde AİH deneyimi toplumsal cinsiyet açısından değerlendiriliyor. Söz konusu değerlendirme üç mercek kullanılarak yapılıyor: (1) AİH’nin bileşenleri ve temsili, (2) temas ettiği aktörler ve (3) grup raporlarının içeriği. 

Akil İnsanlar Heyeti Bileşenleri ve Temsili

Dünya’da yaşanan barış süreçlerinde kadınların katılımı çoğunlukla sınırlı kalıyor. BM Kadın Birimi verilerine göre, 1990-2011 arasında gerçekleşen 31 barış sürecinde müzakerecilerin %9’u, imzacıların %4’ü, baş müzakerecilerin %2,4’ü, tanıkların ise %3,7’si kadın. 2011 yılında gerçekleşen, imzacıların %33’ünün, delegasyon üyelerinin %35’inin kadın olduğu Filipinler örneği dışarıda bırakılırsa bu oranlar daha da azalıyor.[15]  

Küresel eğilime kıyasla AİH’deki kadınların katılımının yüksek olduğu düşünülebilir. Bununla birlikte, kadınların toplumun yarısını oluşturduğu ve Filipinler, El Salvador, Güney Afrika, Kuzey İrlanda gibi iyi örnekler[16] dikkate alındığında kadınların katılımı sınırlı kaldı, toplumsal cinsiyet eşitsizliği AİH içinde de devam etti. Gelen tepkiler üzerine AİH’nin adı “Akil Adamlar” yerine “Akil İnsanlar” olarak değiştirildi. Bununla birlikte, 62 üyeli AİH’de sadece 12 kadın (%19,35) yer aldı. Güneydoğu ve Karadeniz gruplarında bir, diğer gruplarda iki kadın yer aldı. 12 kadının ikisi sanatçı, dördü gazete yazarı, üçü akademisyen, biri hukukçu, biri işveren ve biri de STK temsilcisi. 

Bölge gruplarda koordinasyon/yürütmeden sorumlu başkan, vekili ve sekreter bulunuyordu. Her ne kadar AİH üyeleri grup içi pozisyonların önemli olmadığını belirtse de temsil ve katılım açısından önem arz ediyor. Kadınlar bir grupta başkan, dört grupta vekil, iki grupta sekreter görevi aldı. 

AİH içerisinde sivil toplum alanından 16 temsilci bulunmasına rağmen, bunlar toplumsal cinsiyet alanında çalışan STK temsilerini içermiyordu. Oysaki Türkiye’de toplumsal cinsiyet eşitliği için çalışan birçok sivil girişim ve güçlü bir sosyal hareket var. Barış İçin Kadın Girişimi gibi doğrudan toplumsal cinsiyet ve barış inşası alanında çalışan girişimler bulunuyor.

Ayrıca, AİH içerisinde sivil toplum alanından gelen kadın sayısı da azdı. TÜSİAD eski başkanı A. D. Yalçındağ dışında STK temsilcisi olarak sadece Z. Teker yer aldı. Başbakan’ın “Ben buradaki bu heyetin her rengiyle, her sesiyle, her nefesiyle Türkiye’ye bir yansıması olduğuna inanıyorum”[17] sözlerine rağmen, toplumsal cinsiyet açısından AİH Türkiye’yi temsil etmiyordu.

Toplumsal cinsiyet eşitliği alanında çalışma yürüten aktörlerin AİH içinde yer almaması hem bölge gruplarının temas gruplarını hem de grup raporlarının içeriğini sınırlandırdı. 

Temas Grupları

Kadınların temsil oranlarının düşüklüğünün yanı sıra, çatışma çözümü ve barış inşasında toplumsal cinsiyet perspektifinin içerilmesi konusunda bir hazırlık da yapılmadı. Sivil toplum aktörleri tarafından yapılan eleştirilere[18] rağmen bu konuda dikkate değer bir girişim gerçekleşmedi. Bu noktada tek istisnayı Barış İçin Kadın Girişimi’nin AİH üyesi kadınlarla buluşması oluşturuyor. Bununla birlikte, bu buluşma AİH üyesi kadınların yerel çalışmalarında dikkate değer bir etki yaratmadı.[19]

Bölge raporlarının “yöntem” ve “görüşülen kişiler/kurumlar” gibi alt başlıklarındaki bilgiler Güneydoğu Anadolu ve Marmara gruplarının sınırlı girişimleri dışında yerel buluşmaların toplumsal cinsiyet körü bir yöntemle organize edildiği gösteriyor. Dokuz ilde 48 buluşma kapsamında 11.533 kişiyle bir araya gelen Güneydoğu Anadolu Grubu, toplumsal cinsiyet odaklı sadece bir toplantı organize etti. Diyarbakır’da yapılan “kadın örgütleriyle toplantı”ya 35 kişi katıldı.[20]Marmara Bölge Grubu ise görüşme yapılacak aktörleri altı grupta sınıflandırdı ve bunlardan birini “Kadın örgütleri ve LGBTİ” olarak tanımladı.[21] Bununla birlikte, Marmara Grubu’nun raporunda toplumsal cinsiyete ilişkin herhangi bir değerlendirme bulunmuyor. 

AİH’ye hâkim olan toplumsal cinsiyet körü yaklaşımı gösteren en önemli örneği toplamda erişilen yaklaşık 60 bin kişinin yarısıyla görüşen Doğu Anadolu Grubu oluşturuyor. 171 toplantı kapsamında 29.546 kişiye ulaşan grup toplumsal cinsiyet odaklı tek bir buluşma organize etmedi.[22] İç Anadolu Grubu’nun görüşülen kişi ve kurumlara dair yaptığı toplumsal cinsiyet körü sınıflandırmanın kalan dört grup için de geçerli olduğu söylenebilir:

“Her kent merkezinde, sivil toplum örgütü, dernek, sendika, vakıf, siyasi parti başkanları ve temsilcileriyle yapılan toplantılardan sonra, bu kurumların üye çevreleriyle, üniversitelerle, asker veya çocuğu dağda öldürülen, yargısız infaz ve kayıp yakını ailelerle, şehit aileleri dernekleriyle, iş adamları kuruluşlarıyla toplantılar yapılmıştır. Toplantılara Müslüman muhafazakârlar ve milliyetçiler, CHP ve MHP ulusalcıları ve milliyetçileri, her eğilimden sol/sosyalistler, Aleviler, Kürtler, Türkler gibi her kesimden insanın katılımının koşulları yaratılmıştır.”[23]   

Nitekim, İç Anadolu Grubunda yer alan B. Dedeoğlu’na göre, temaslarda kadınlara erişilemedi.[24] Z. Demir’in doktora tezi kapsamında AİH üyesi ikisi kadın 10 kişiyle yaptığı mülakatların[25] da gösterdiği üzere, yerel buluşmalarda toplumsal cinsiyet eşitliği meselesi dikkate değer bir başlık olarak yer almadı. 

AİH üyelerinin söz konusu deneyim üzerine yazdıkları metinlerde de genel olarak toplumsal cinsiyet körü bir yaklaşım hâkim.[26] Üstelik bu durum kadın üyelerin yazdığı metinler için de geçerli.[27] Bu konuda Marmara Grubu Başkanı D.Ü. Arıboğan kişisel değerlendirme raporunda eleştirel bir yaklaşım sergiliyor ve kadınların toplumsal statüsünün bir barış projesi olarak ele alınması gerektiğini belirtiyor. Toplumsal cinsiyet açısından Türkiye’nin birçok ülkeye göre geride kaldığına işaret eden Arıboğan’a göre kadınların karar mekanizmalarına katılımının artırılması barış girişimlerine katkı sunacaktır. Bununla birlikte, Arıboğan da Trakya’daki toplantılarda dile getirilen başörtülü kadınların kamuda istihdam edilememesi sorunu dışında AİH çalışmalarında toplumsal cinsiyet konusunun nasıl ele alındığına dair bir bilgi sunmuyor.[28]

Bölge Raporları ve Toplumsal Cinsiyet

Bölge raporları toplumsal cinsiyet açısından değerlendirildiğinde, toplumsal cinsiyet olgusunun Güneydoğu, Doğu Anadolu, Karadeniz ve İç Anadolu raporlarında sınırlı düzeyde ele alındığı, bununla birlikte, Marmara, Ege ve Akdeniz raporlarında tamamıyla göz ardı edildiği görülüyor. 

Güneydoğu Anadolu Grubu raporunda toplumsal cinsiyet olgusu iki başlık altında yer alıyor. AİH’ye iletilen ve “İdari ve Uygulamaya İlişkin Talepler” başlığı altında derlenen 44 talebin ikisi toplumsal cinsiyetle ilgili: “Kadınlara yönelik sosyal ve kültürel tedbirlerin alınması ve projelerin geliştirilmesi” ve “Çocuk evliliklerine son verilmesi için gerekli tedbirlerin alınması.”[29] Öte yandan, “Anayasal Talepler”, “Uluslararası Sözleşmelere İlişkin Talepler” ve “Yasal Düzenleme Gerektiren Talepler” başlıklarında toplumsal cinsiyet konusu yer almıyor.

Çözüm Süreci’ne yönelik öneriler içerisinde sadece “Uygulamaya Yönelik Öneriler” başlığı altında yer alan 26 maddenin biri toplumsal cinsiyetle ilişkili:

“Çatışmalı süreç içerisinde yakınlarını kaybeden, evleri yakılan, evinden ve köyünden koparılarak zorla göç ettirilen, gözaltında taciz ve tecavüze uğrayan, her türlü şiddet ve insanlık dışı muameleye maruz bırakılan kadınlar, bu sürecin en büyük mağdurlarıdırlar. Kadınların yaşadıkları büyük mağduriyet ve travmalar dikkate alınarak, onlara yönelik rehabilite edici özel politikalar geliştirilmelidir. Kadınların eğitim ve istihdamının sağlanması, sosyal ve ekonomik hayata katılımlarının genişletilmesi, namus cinayetleri, zorla ve çocuk yaşta evlilikler ile aile içi şiddetin engellenmesi amacıyla çok geniş kapsamlı, uygulanabilir ve sürdürülebilir projeler hayata geçirilmelidir.”[30]

Doğu Anadolu Grubu raporunun üç yerinde yeni bir siyasal sisteme geçiş ve yeni anayasa ihtiyacı vurgulanıyor ve bu kapsamda “toplumsal cinsiyet gruplarını” içerecek kapsayıcı bir yaklaşım öneriliyor. Buna göre, “Türkiye toplumunun bütün dinsel, etnik ve dilsel kimlikleri, toplumsal cinsiyet grupları ve tüm diğer toplumsal kesimler yani siyasal sistemin eşit haklara sahip kurucusu, katılımcısı ve denetleyicisi olmalıdır.”[31]

Karadeniz Grubu raporunda, toplantılara katılan kadınların sayısının az olduğu vurgulanıyor. Bunun temel nedeni olarak ise “tespit edilebilen kadın sivil toplum kuruluşunun az” olmasına işaret ediliyor. Bununla birlikte, raporda barış inşasında kadınların eşit ve etkin katılımının önemine vurgu yapılarak, AİH içinde kadınların temsilinin yetersizliğine ilişkin eleştirilere yer veriliyor. Raporda ayrıca kadınların genel olarak sürece daha duyarlı oldukları belirtiliyor ve “kadınların toplumsal yaşamda etkili olmalarının önünün açılması ve kadın sivil toplum kuruluşlarının özellikle desteklenmesi” öneriliyor.[32]  

İç Anadolu Grubu raporunda toplumsal cinsiyet konusu tek bir yerde geçiyor. “Çalışma Yöntemi”, “Gözlem ve Saptamalar” ile “Öneriler” başlıklarından oluşan raporun, son bölümünün “Heyetin Önerileri” alt başlığında “Kadınların sürece bakışı daha olumlu, doğal ve sahicidir” belirlemesi yapılıyor. Bölge Heyeti’ne göre “kadınları sürece dahil edecek özel çalışmalara ihtiyaç vardır.”[33]

Toplumsal cinsiyet konusuyla ilgili olarak LGBTİ+’ların genel olarak AİH çalışmaları dışında tutulduğu söylenebilir. LGBTİ+ kimliğiyle kamuoyunda bilinen hiç kimse AİH içerisinde yer almadı. Temas grupları bağlamında bu konudaki tek istisnayı görüşülen altı ana grubun birini “Kadın örgütleri ve LGBTİ” olarak tanımlayan Marmara Grubu oluşturuyor. Politika önerileri bağlamında ise konu sadece Doğu Anadolu Grubu raporunda yer alıyor. Yeni anayasa çalışmaları önerilirken “toplumsal cinsiyet gruplarının” içerilmesi gerektiği vurgulanıyor. Görüşülen gruplar içerisinde LGBTİ örgütlerine atıf yapan tek heyet olan Marmara Grubu’nun raporunda bile bu konuda herhangi bir “durum tespiti” ya da “politika önerisi” yer almıyor.

Sonuç olarak, 2013-2015 Çözüm Süreci kapsamında gündeme gelen AİH barış inşasının toplumsallaşması ve yerelleşmesine önemli bir katkı sundu. Bununla birlikte, bir iki istisna dışında genel olarak toplumsal cinsiyet körü bir deneyim ortaya çıktı. Niceliksel olarak kadınların katılımına ve temsiline kısmen yer verilse de yerel buluşmaların organizasyonunda genel olarak toplumsal cinsiyet konusuna yer verilmedi. Nitekim toplumsal cinsiyet perspektifinin çatışmaların formasyonu ve barış inşasındaki özgün yeri bölge raporlarında göz ardı edildi. AİH deneyimindeki bu eksikliğin temel nedenini heyet oluşumunun kapsayıcı olmayan niteliği oluşturuyor. Türkiye’de toplumsal cinsiyet eşitliğine yönelik uzun yıllardır mücadele veriliyor ve bu konuda dikkate değer bir toplumsal mobilizasyon söz konusu. Daha da önemlisi, toplumsal cinsiyet sivil toplumun barış çalışmalarında sınır-aşan, köprü kuran bir potansiyele sahip. Bununla birlikte, söz konusu birikimin taşıyıcısı bireysel ve kolektif aktörlerin AİH çalışmalarına yeterince dahil edilmemesi ortaya çıkan dışlayıcı tablonun kökenindeki nedeni oluşturuyor.  

Notlar

[1] Söz konusu kararın Türkçe çevirisi internet ortamında erişime açıktır. Bkz.: 1325 Nolu Karar (2000) (peacewomen.org), erişim tarihi: 15.08.2022.

[2] Seher Selin Özkan, “Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin 1325 Sayılı Kararı ve Karar Kapsamında Ulusal Eylem Planı Hazırlanması” (Ankara Üniversitesi, 2019), 22–33, https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/69838/607580.pdf?sequence=1&isAllowed=y.

[3] Cuma Çiçek, “Toplumsal Cinsiyet: Sivil Toplumun Barış Çalışmalarında Sınır-Aşan Ortaklıklar,” Off University Blog Series: Gender, Conflict and Peace in Turkey, 2022, https://off-university.com/tr-TR/Blog/Detail/gendered-aspects-of-peace-and-war-in-turkey_blog-1.

[4] Nisan Alıcı, “Using the Transformative Justice Lens to Address the Gendered Aspects of the Kurdish Conflict,” Off University Blog Series: Gender, Conflict and Peace in Turkey, 2022, https://off-university.com/tr-TR/Blog/Detail/gendered-aspects-of-peace-and-war-in-turkey_blog-2.

[5] Çözüm Süreci’nin ayrıntılı analizi için bkz.: Cuma Çiçek, Süreç: Kürt Çatışması ve Çözüm Arayışları (İstanbul: İletişim Yayınları, 2018).

[6] Heyetin tam listesi için bkz.: Zuhal Demir, “Kamusal Alan ve Medya İlişkisi Üzerine Yeniden Düşünmek: ‘Akil İnsanlar Heyeti’ Örneği,” Balkan ve Yakın Doğu Sosyal Bilimler Dergisi 4, no. 3 (2018): 94–96.

[7] Öztürk Türkdoğan, “Akil İnsanlar Heyeti Akdeniz Grubu,” Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği, November 13, 2014, https://tr.boell.org/tr/2014/11/13/akil-insanlar-heyeti-akdeniz-grubu.

[8] Tarhan Erdem, “Akil İnsanlar Heyeti Ege Bölgesi,” Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği, November 13, 2014, https://tr.boell.org/tr/2014/11/13/akil-insanlar-heyeti-ege-boelgesi.

[9] Fatma Benli, “Akil İnsanlar Heyeti Karadeniz Grubu,” Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği, November 13, 2014, https://tr.boell.org/tr/2014/11/13/akil-insanlar-heyeti-karadeniz-grubu.

[10] T24, “İşte 305 Akademisyenden Akil İnsanlar Heyeti’ne Dair Rapor,” T24, May 31, 2013, https://t24.com.tr/haber/iste-305-akademisyen-akil-insanlar-heyeti-raporu,230998; Mehmet Emin Ekmen, “Çözüm Sürecinin Serencamı-9 Akil İnsanlar Deneyimi,” Karar, October 21, 2015, https://www.karar.com/yazarlar/m-emin-ekmen/cozum-surecinin-serencami-9-akil-insanlar-deneyimi-367.

[11] Celalettin Can, “Akil İnsanlar Heyeti’nin 19 Ekim Dolmabahçe Toplantısı: ‘Sivil İrade’, Devlet-Hükümet ‘Akilliği’ ve Ötesi,” Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği, November 27, 2014, https://tr.boell.org/tr/2014/11/27/akil-insanlar-heyetinin-19-ekim-dolmabahce-toplantisi-sivil-irade-devlet-huekuemet.

[12] Barış İçin Akademisyenler söz konusu raporları kendi web sitesinde (barisicinakademisyenler.net) erişime açtı. Ayrıca, Uluslararası Kültürel Araştırmalar Merkezi raporları derleyerek tek bir rapor haline getirdi ve internet ortamında erişime açtı: (PDF) Akil İnsanlar Raporları | Ilhan Kaya and Uluslararası Kültürel Araştırmalar Merkezi (UKAM) - Academia.edu, erişim tarihi: 13.08.2022. 

[13] Can, "Akil İnsanlar Heyeti'nin 19 Ekim Dolmabahçe Toplantısı…".

[14] Muvaffak Cemil Çıtak and Necati Alkan, “Terörden Kaynaklı Çatışmaların Çözümü ve Akil İnsanlar Heyeti Uygulamaları,” Bilge Strateji 7, no. 12 (2015): 79–99; Mehmet Emin Ekmen, “Çözüm Sürecinin Serencamı-9 Akil İnsanlar Deneyimi,” Karar, October 21, 2015, https://www.karar.com/yazarlar/m-emin-ekmen/cozum-surecinin-serencami-9-akil-insanlar-deneyimi-367.

[15] UN Women, Women’s Participation in Peace Negotiations: Connections between Presence and Influence (New York: UN Women, 2012), 3.

[16] UN Women, 2–3.

[17] Erdem, “Akil İnsanlar Heyeti Ege Bölgesi.”

[18] T24, “İşte 305 Akademisyenden Akil İnsanlar Heyeti’ne Dair Rapor.”

[19] Barış İçin Kadın Girişimi, “Barış İçin Kadın Girişimi Çözüm Süreci Raporu,” 2013, https://www.sosyalistfeministkolektif.org/web-yazilari/bar-s/bar-s-icin-kad-n-girisimi-coezuem-suereci-raporu/.

[20] Akil İnsanlar Heyeti Güneydoğu Grubu, “Akil İnsanlar Heyeti Güneydoğu Raporu,” 2013, 9, https://barisicinakademisyenler.net/sites/default/files/raporlar/akil-insanlar-guneydogu-raporu.pdf.

[21] Akil İnsanlar Marmara Heyeti, “Akil İnsanlar Marmara Heyeti Raporu,” 2013, 2, https://barisicinakademisyenler.net/sites/default/files/raporlar/akil-insanlar-marmara-grubu-raporu.pdf.

[22] Akil İnsanlar Heyeti Doğu Anadolu Grubu, “Akil İnsanlar Heyeti Doğu Anadolu Grubu Raporu,” 2013, 12, https://barisicinakademisyenler.net/sites/default/files/raporlar/akil-insanlar-dogu-anadolu-grubu-raporu.pdf.

[23] Akil İnsanlar İç Anadolu Heyeti, “Akil İnsanlar İç Anadolu Heyeti Raporu,” 2013, 55, https://barisicinakademisyenler.net/sites/default/files/raporlar/akil-insanlar-ic-anadolu-grubu-raporu.pdf.

[24] Zuhal Demir, “Demokratik Açılım ve Çözüm Sürecinde ‘Akil İnsanlar’” (Marmara Üniversitesi, 2018), 226.

[25] Demir, 220–87.

[26] Erdem, “Akil İnsanlar Heyeti Ege Bölgesi”; Beril Dedeoğlu, “Akil İnsanlar Heyeti İç Anadolu Grubu,” Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği, November 13, 2014, https://tr.boell.org/tr/2014/11/13/akil-insanlar-heyeti-ic-anadolu-grubu; Mehmet Uçum, “Akil İnsanlar Heyeti Doğu Anadolu Grubu,” Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği, November 13, 2014, https://tr.boell.org/tr/2014/11/13/akil-insanlar-heyeti-dogu-anadolu-grubu; Türkdoğan, “Akil İnsanlar Heyeti Akdeniz Grubu”; Fazıl Hüsnü Erdem, “Akil İnsanlar Heyeti Güneydoğu Anadolu Grubu,” Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği, November 13, 2014, https://tr.boell.org/tr/2014/11/13/akil-insanlar-heyeti-gueneydogu-anadolu-grubu.

[27] Benli, “Akil İnsanlar Heyeti Karadeniz Grubu”; Dedeoğlu, “Akil İnsanlar Heyeti İç Anadolu Grubu.”

[28] Deniz Ülke Arıboğan, “Marmara Bölgesi Akil İnsanlar Heyeti Çalışmalarına Dair Rapor,” Deniz Ülke Arıboğan Kişisel Websitesi, June 26, 2013, https://denizulkearibogan.net/marmara-bolgesi-akil-insanlar-heyeti-calismalarina-dair-rapor/.

[29] Akil İnsanlar Heyeti Güneydoğu Grubu, “Akil İnsanlar Heyeti Güneydoğu Raporu,” 27.

[30] Akil İnsanlar Heyeti Güneydoğu Grubu, 35–36.

[31] Akil İnsanlar Heyeti Doğu Anadolu Grubu, “Akil İnsanlar Heyeti Doğu Anadolu Grubu Raporu,” 16.

[32] Akil İnsanlar Heyeti Karadeniz Grubu, “Akil İnsanlar Heyeti Karadeniz Grubu Raporu,” 2013, 26–27, https://barisicinakademisyenler.net/sites/default/files/raporlar/akil-insanlar-karadeniz-grubu-raporu.pdf.

[33] Akil İnsanlar İç Anadolu Heyeti, “Akil İnsanlar İç Anadolu Heyeti Raporu,” 63.

*Finanziert von der Rosa-Luxemburg-Stiftung mit Mitteln des Bundesministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung der Bundesrepublik Deutschland. Diese Veröffentlichung kann von anderen kostenlos genutzt werden, solange auf die originale Publikation verwiesen wird. Der Inhalt dieser Veröffentlichung ist die Verantwortung von Off-University.Organisation für den Frieden e.V. und gibt nicht notwendigerweise eine Position von RLS wieder.