Skip to main content
SearchLoginLogin or Signup

Araştırmahane Final Raporu

Dijital Araştırmahane: Üniversiteyi Dışarıdan ve Yeniden Yaratmak. Türkiye'de Alternatif Akademik Oluşumlar (1980 - 2021) Final Raporu

Published onJul 07, 2022
Araştırmahane Final Raporu

Dijital Araştırmahane – Üniversiteyi Dışarıdan ve Yeniden Yaratmak: 1980 Sonrası Türkiye’de Üniversite-Dışı Akademik Oluşumlar1

Türkiye’de üniversite kurumsallaşması 1933’ten günümüze siyasi darbeler, otoriter pratikler ve akademik-bilimsel özgürlük idealiyle çatışmalı bir ilişki kuran devlet yönetimlerinin baskıları altında inşa edildi. Ancak aynı coğrafya öğrenci hareketlerinin, sendikal mesleki mücadelelerin, toplum ve doğa için bilim üretenlerin direniş alanı da oldu. Siyaseten bastırılmış, etnik kimliği, inanışı, cinsiyet kimliği nedeniyle dışlanmış kesimler kendi bilgilerini üretmeye hep devam etti. Tüm bu mücadeleyi kökünden kazımaya niyetli iktidar özgür, bilimsel, demokratik üniversite mücadelesine yönelik en büyük darbeyi 12 Eylül’de gerçekleştirdi: Üniversiteleri YÖK’e bağlayıp piyasalaştırarak bugünkü hale getirdi. 12 Eylül’ün sonuçlarından biri olan şirket-üniversite modeli resmi, hukuki yönetmelik ve kurallarla inşa edilirken, üniversite bileşenlerinin muhalif kanadında karşı hareketler bilimin ve bilgi üretiminin müşterekliğini savunma çabaları gelişti. 12 Eylül sonrası daralan kamusal alanlara çekilen gündelik direnişlerle meşgul olan üniversite bileşenleri 2000’li yıllarda kurumsal üniversiteden, devletten ve piyasadan bağımsız özgürleşme alanları yaratarak bir arada yaşamanın imkanlarını bulmaya başladı. Demokratik temsil ve katılım konusunda zaten söz hakkı elinden alınan, yok sayılan kesimlerin mücadelelerinin şiddetle ortadan kaldırılması sonucu üniversite bileşenleri sivil toplum örgütlerinde, inisiyatiflerde, Gezi direnişi sonrası dayanışma ağlarında, sosyal medya gruplarında örgütlenmeye yöneldiler. Tam da böyle bir tarihsel momentte akademi ile toplumsalı bir araya getirecek modeller üretme, yaratıcı dayanışma deneyimleriyle akademi-toplum arasında oluşturulan mesafeyi kapatma, haksızlığa karşı kolektifleşen direnişler örme sorumluluğunu üstlendiler. Üstelik uzun süredir üniversitelerin büründüğü anlaşılmaz, koyulaşmış, karamsar bilgi üretimi karşısında sanat, mizah, performatif eylemlikler, içinde neşeyi ve sevinci barındıran kapsayıcı ve yaratıcı alanlar yarattılar.

Bunları üniversite içinde de üretme çabası oldu elbette ancak bir yanda toplumsallaşmanın düşmanı piyasalaşma baskısı bir yanda dayanışma mücadeleleri aynı alana ve gerçekliğe sığmadılar. Öğrenciler kulüplerde, topluluklarda örgütlenmekle birlikte bilgiyi iktidar olarak kullananlara karşı bir alan olarak UNİVERSUS, Köstebek Kolektif gibi bağımsız öğrenci oluşumları ile eleştirel çalışmalarını, politik sözlerini, yaratıcı düşüncelerini ifade ettiler. Geçmiş dönemlerin mücadelelerini bünyesinde barındıran öğretim üyeleri dernekleri ve ÜNİVDER gibi oluşumlar üniversitelerde hem mesleki dayanışmayı hem de üniversitenin özerkliğini savunmayı sürdürdüler. Benzer biçimde önceki dönemlerden devralınan demokratik üniversite girişimleri, öğretim elemanları dernekleri (ODTÜ ÖED, Boğaziçi Mezunları Derneği vb.) gibi oluşumlar, Boğaziçi Üniversitesine yönelik saldırının ardından farklılıklarını bir yana bırakıp kolektif örgütlenmeler oluşturmanın önemini vurgulayarak Üniversite Dernekleri Platformu (ÜDP) gibi bir oluşumu yarattılar. Güvencesizleşmeye karşı sendikal mücadelenin sınırlandırıldığı vakıf üniversitelerindeki Vakıf Üniversitesi Emekçileri Dayanışma Ağı - VÜEDA ve Vakıf Üniverssiteleri Dayanışma Meclisi - VÜDAM gibi örgütlenmeler, ekonomik-sosyal hakları gün geçtikçe daha da törpülenen Asistan Dayanışma Ağları yine bu sürecin özgün ürünü oldu. Üniversitelerde dışlanan bilgi biçimleri nedeniyle yerleşik akademik bilgi o denli sınırlandırılmış durumda ki eleştirel, muhalif konumlardan hakikatin bilgisini üreten KAOS GL Akademi, Özgür Üniversite, İsmail Beşikçi Vakfı, Hrant Dink Vakfı gibi toplumsal cinsiyet, kimlik, maduniyet ve sınıf üzerine çalışmalar üreten oluşumların birikimleri üniversitelerin kuraklaşan ikliminde karşılık bularak akademik kaynaklar haline dönüştü. Tüm bunlarla birlikte piyasalaşan bilgiye karşı gıda, doğa, müzik, yerel bilgi üretimi yapan çeşit çeşit kolektif, inisiyatif ve kooperatifler var. Hepsinin ortak noktası piyasanın yoksullaştırıcı sınırlandırıcı etkilerine karşı, antidemokratik siyasetlere karşı toplumsal alanda dayanışma yoluyla özgürleşebilmek, başka türlü oluşların varlığını ve yok edilemeyeceklerini kanıtlamak. Bu arayışlar kamusallığın yitirilmesine düzenin dışlayıcılığına karşı yatay örgütlenmelerle ve dayanışma ağlarıyla demokratik, eşitlikçi barışçıl, maduniyetlere karşı hassas olma arayışındalar bunu inşa etmeye çalışıyorlar. Özlemini çektiğimiz toplumsal bilgi üretimi, demokrasi ve özgürlük buralarda yaratılabiliyor.

Üniversite ve akademik-bilimsel bilgi üretimi mücadelelerinin oluşturduğu tüm bu birikimi ve kolektif hafızayı daha yakından incelemek, arşivlemek ve müşterek bir araştırma ağı oluşturabilmek amacıyla oluşturduğumuz Dijital Araştırmahane’de bu alandaki çalışmaları/araştırmaları derinleştirebilmek için şu sorulardan yola çıkarak 2021 yazında bir Off-University dersi planladık:

1980’den günümüze, Türkiye’de üniversitelere yapılan siyasi müdahaleler ve yükseköğretim kurumlarında gerçekleştirilen tasfiyeler karşısında üniversite dışında bilimsel üretim ve eğitim faaliyetler nasıl gelişmiştir? Bu faaliyetlerin farklı dönemlerdeki gelişimi ne tür benzerlikler ve farklılıklar göstermiştir? Süreklilik ya da kopukluklar mevcut mudur? Mahiyetleri ve etkileri itibariyle Türkiye’de akademik eğitim ve bilimsel üretim süreçlerine ne tür tartışmalar ve yenilikler getirmişlerdir?

Dijital Araştırmahane iki bloktan oluşacak şekilde tasarlandı. Dünyada ve Türkiye’de üniversitelerin tarihsel gelişimi ve dönüşümü ile birlikte yükseköğretim ve akademik bilgi üretimi alanındaki teorik-kuramsal tartışmaların özetlendiği birinci blok, 27 Temmuz – 2 Ağustos 2021 tarihleri arasında toplam 17 saat olmak üzere Off-University’nin platformu üzerinden çevrimiçi ders buluşmaları olarak gerçekleştirildi. İkinci Blokta ise araştırma ekibi tarafından hazırlanan ve dersin katılımcıları ile birlikte düzenlenen araştırma tasarımı uygulanarak 2 Ağustos-15 Eylül tarihleri arasında alan çalışması yürütüldü. Dijital Araştırmahane’de yürütülen I. Blok derslerine ve II. Blok araştırma sürecinde yapılan mülakatlara ve araştırma verilerine dayanan çalışmalar ise her bir katılımcının özgün başlıklarda analiz yaptıkları sunumların oluşturulması ve paylaşılması ile sonuçlandı.

Bu raporu Dijital Araştırmahane’de üretilen tüm süreci özetlemek, konuyla ilgili müşterek bir dijital araştırma alanı yaratma deneyimini kamuya açık hale getirmek, üniversite dışı akademik oluşumlar üzerine yapılacak yeni çalışmalar için kaynak oluşturmak e akademik dayanışma kurmak üzere hazırladık.

Dijital Araştırmahane Birinci Blok: Ders Konuları, Özetleri ve Bibliyografya

Dijital Araştırmahanenin birinci blokunda üniversitelerin toplumsal-tarihsel dönüşümü ve akademik bilgi üretimine eleştirel yaklaşımlar çerçevesinde gündeme gelen teorik kuramsal tartışmalar üzerine seminer formatında dersler oluşturuldu. Üniversite ve akademik bilgi üretimine yönelik çeşitli konular üzerine araştırmalar yapan 13 araştırmacı ve akademisyenin yer aldığı kolektif bir program hazırlandı. İki gün boyunca 8 farklı ders yürütüldü. Araştırmahanenin ilk blokundaki derslerin başlıkları ve içerik özetleri şöyle:

 

Dijital Araştırmahanede derslerin yürütücülerinin hazırladıkları okuma önerilerinde üniversitelerin tarihsel dönüşümü, eleştirel bilimsel araştırmalar, kurumsal üniversiteye karşı direniş ve mücadele repertuvarı gibi alanlardan dünyada ve Türkiye’deki araştırmacıların, aktivistlerin ve akademisyenlerin ürettikleri makaleler ve kitaplardan bölümler yer aldı. Ders kapsamında ortaya çıkan bibliyografyaya buradan ulaşılabilir. Devam eden çalışmalar ve gelecekteki araştırmalar için bu bibliyografyayı kolektif olarak genişletmek ve yeni kategoriler ekleyerek çeşitlendirmek üzere katkıya açık halde yayınlıyoruz.

Bununla birlikte Türkiye ve dünyada üniversitelerdeki dönüşümü ve alternatif bilgi üretme biçimlerini çoğullaştıran araştırma biçimlerini de dersler sırasında paylaşma imkanı oldu. Bu çerçevede şu çalışmaları da tanıma fırsatı bulduk:

·       Hafıza Kaydı – EKİN Bilar: ttp://www.hafizakaydi.org/5subat/bilar/hikaye

·       Graph Commons Yüksek Öğrenim Endüstriyel Kompleksi –https://graphcommons.com/graphs/1196d0f5-9f2a-4dbf-96c6-573cb8361065

·       Digital Pedagogy Lab: https://digitalpedagogylab.com/

·       Slow Science Manifest: https://acofacien.org/images/files/BIBLIOTECA/Poliiticas_educacion_superior/SLOW%20SCIENCE%20MANIFESTO.pdf

·       Anti-University: https://www.antiuniversity.org/

Dijital Araştırmahanede yürütülen derslerde esas olarak soru sorma ve kolektif düşünme-araştırma alanları yaratmaya yönelik sorgulama yöntemsel olarak benimsendi. Bu çerçevede dersin yürütücüleri yaz okulu başlamadan evvel sorular oluşturdu ve katılımcılar da bu sorulara yenilerini ekledi. Bunlardan bazıları:

·       Üniversitelerin tarihi ile ilgili metinlerde üniversitelerin malî ve siyasî murakabesi nasıl dile geliyor ve neler hiç dillendirilmiyor?

·       İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde meritokrasinin hakim adalet ilkesi haline dönüşmesinin, üniversitelerin işlevselliği üzerinde kimi kalıcı etkilerinin olduğu söylenebilir. Günümüz üniversitesinde akademik kariyerin temel ölçütlerinden birine dönüşen "üstün başarı" (excellence) kavramını bu etki üzerinden düşünmek ne kadar yerinde olur?

·       Üniversiteyi birbiriyle etkileşim içinde olan hem bir araç (kime hizmet edecek?), hem bir ideal (neyi hedefleyecek?), hem de bir topluluk (kimlerle ve nasıl bir ilişkisellik içinde oluşacak?) olarak düşünecek olursak; üniversite dışı üniversiter girişimlerin bu üç ölçüt esas alınarak incelenmesi sizce anlamlı ve yeterli olur mu? Neden?  

·       Türkiye’de kadın ve toplumsal cinsiyet çalışmalarının akademik bir alan olarak kurumsallaşmasının dinamikleri nelerdir?

·       Türkiye’de feminist düşünce ve eleştiri, akademinin kurumsal yapısı ve işleyişi ile bilimsel bilgi üretimine dair nasıl bir müdahalede bulundu? Akademiyi yeniden inşa edebilme yönünde dönüştürücü etkileri neler olabilir?

·       Feminist hareketle akademi arasındaki gerilim -örneğin feminist tarih tartışmaları- üniversitenin sınıfsal ve etnik konumlanmasıyla bağlantılı olabilir mi?

·       Neoliberal akademik bilgi üretiminin ayırt edici özellikleri neler? Neoliberal üniversite yapıları içindeki akademiklerin ayırt edici özellikleri neler? Neoliberal akademi ilişkilerinin ayırt edici özellikleri neler? Neoliberal üniversite yapıları içinde alternatif bilgi üretim anları ve alanları var mı, yok mu? Varsa nasıl? Yoksa nerede?

·       1970'lerden günümüze Türkiye üniversitelerinde Kürt Çalışmaları alanı nasıl bir dönüşüm geçirdi?

·       1980 sonrası üniversiteye yapılan müdahale üniversite dışında oluşan bilimsel üretime nasıl zemin hazırlamıştır/üretimi nasıl meşru kılmıştır?

·       2009-21 arasında üniversitedeki iktidarı sorgulayan hareketlenmelerin aktörleri/bileşenleri, ana motivasyonları ve karşı çıktıkları ana dinamikler nelerdir? Gene bu hareketlenmeler, Türkiye'deki başka hangi sosyal hareketlere (çevre, Kürt, Alevi, kadın, LGBTİ+, emek, çocuk, hayvan hakları vd.)  ana örgütlenme tarzı, savunu hattı, dil olarak benzeşmektedir?

·       Sosyal ve beşeri bilimlerde bilimsel bilgiyi toplumsal olarak inşa edilen bilgi olarak tarifleyebilir miyiz? Bilginin “dünyada bulunmasının” ötesinde “inşa edilmesine” vurgu yapan bir bakma biçimiyle birlikte düşünebilir miyiz?

·       Alternatif/karşıt bilgi üretimi üniversiteyle nasıl ilişkilenir? Ya da ilişkilenmez mi? İkincisiyse nasıl ilişkilenmez?

·       Üniversitede marjinlere itilen ve/ya da dışına itilen bilgi işçilerinin bedensel ve ruhsal/mental sağlıksızlıkları bilgi üretim süreçlerine bakarken nerede durur?

·       Neoliberal akademisyenlerden hızlı düşünen ('fast thinker'), hızlı yazan, hızlı ağ kurabilen, finans bulabilen akademisyenler olmaları beklenir. Yavaş hareket eden, yavaş düşünen ya da yavaş düşünmeyi tercih eden akademikler bilgi süreçlerinin dışında mı durmalıdır? Ya da nerede durabilirler? Nasıl dâhil olabilirler?

·       Yeni akademideki 'iş organizasyonu' ile 1990 sonrası, 1960-1990 arası, 1960 öncesi akademiler ‘çalışma acısı, iç hiyerarşisi, sosyal profili, bölümler yapısı, uluslararası ilişkiler konjonktörü’ eksenlerinde karşılaştırılabilir mi?

·       Akademikler/entelektüeller ev temizliğine ne kadar zaman harcarlar? Bedensel engellerini yazı süreçlerine nasıl yansıtırlar? Akademik üretim süreçlerinin öncesinde ve süreçlerinde bedensel gereksinimlerine dair ne biliriz? Akademisyenlerin işçi sağlığı ve iş güvenliği (beden ve zihni içeren 'çalışma acısı’ yani) üzerine çalışmalar yapılabilir mi?

·       Üniversitede -temel olarak bu coğrafyada- Ermeni Soykırımı inkarcılığının kurumsallaştırıldığı önemli bir yer işlevi görüyor.  Ermeni Soykırımı olduğunu öne süren bir tez hala daha üniversite yazılamıyor, YÖK veri tabanındaki tezler "sözde soykırım iddiaları" şeklinde hep. Akademinin işlevi altında 'sümen altı ettikleri' gibi bir alt başlıkta: 1. Soykırım 2. Kürt realitesi 3. İş cinayetleri 4. Toplumsal cinsiyet gibi konularda akademik bilgi üretimini nasıl çoğaltabiliriz?

Sonuç olarak ders sürecini tamamladığımızda bir yandan bilgi paylaşımı ve karşılıklı tartışma ile teorik kuramsal yaklaşımları tanımaya çalışırken bir yandan da konuya ilişkin sorularımıza yeni sorular ekleyerek yaz döneminde Türkiye’de yürüteceğimiz alan çalışmasına ön hazırlık yapmaya çalıştık. Dijital Araştırmahanenin ikinci bloku ise dersler boyunca üretilen soruların bazılarının pratikle derinleşmesini, spesifikleşmesini sağlamak üzere planlandı.

Dijital Araştırmahane İkinci Blok: Araştırma Tasarımı, Derinlemesine Mülakatlar, Üretilen Çalışmaların Paylaşımı

Dijital Araştırmahanenin ikinci blokunda yaz okulu öncesinde Araştırma Ekibi (Can Irmak Özinanır, Emine Sevim, Handan Coşkun ve Serap Sarıtaş) tarafından hazırlanan ve araştırmanın amacı, çerçevesi, alana katkısı, yöntemi gibi başlıkları içeren araştırma taslağı dersin katılımcıları ile tartışılarak şekillendirildi. Bununla birlikte kolektif tartışmanın bir sonucu olarak 1980-2020 yılları arasında ortaya çıkan üniversite dışı akademik oluşumların interaktif bir haritasını oluşturma ihtiyacı üzerine konuşularak bir liste oluşturuldu. Bu listede yer alan oluşumların bazıları: Bilim ve Sanat Vakfı, EKİN BİLAR, Dayanışma Akademileri (ARAMIZDA, Kampüssüzler, Eskişehir Okulu, İDA, ADA, KODA, BİRARADA vd.), İlmi Etütler Derneği (İLEM), İsmail Beşikçi Vakfı, Amargi, KAOS-GL, Mezopotamya Kültür Merkezi - MKM, Kürt Enstitüleri, Off University, Özgür Üniversite, Universus. Bu çalışma kapsamında oluşturulan haritalama çalışması henüz interaktif hale getirilmemekle birlikte araştırmahanenin bir katılımcısı tarafından hazırlanan çizelgeye buradan ulaşılabilir.

Araştırmada yer alan katılımcılardan Dijital Araştırmahanenin birinci bloğundaki dersler ışığında üniversite dışı oluşumlarla ilgili odaklanmak istedikleri konu (araştırma sorusu) üzerine bir değerlendirme yapıldı. 

·       Katılımcıların araştırma önerileri belirginleştikten sonra yapılacak mülakatlar için ortaklaşa sorular oluşturuldu; görüşme daveti metni hazırlandı; irtibat kurulacak oluşumların listesi belirlendi ve çalışma takvim oluşturuldu.

·       Katılımcıların üniversite dışı oluşumlarda yer almış olan özneler ile yapacakları görüşmeleri Araştırma Ekibinin katılımıyla yapmalarına karar verildi ve düzenli aralıklarla (haftada bir) araştırma metodolojilerinin farklılıkları, araştırmada veri toplanması yöntemleri ve araştırma sonuçlarının analizi konularında pratiğe dayalı tartışmalar yürütüldü.

·        Pratikten ve öznelerarası deneyim paylaşımına dayalı öğrenme süreçlerinden beslenen bu süreç Dijital Araştırmahanenin özgün bir yönüne işaret ettiği gibi giderek bireyselleşen akademinin karşısında kolektif çalışmaların özgürleştirici/zenginleştirici yönlerini güçlendirmeyi de sağladı.

·       Dijital Araştırmahanede alan araştırması boyunca yapılan toplantılar, mülakat görüşmeleri ve sunumların tamamı dijital araçlarla ve dijital ortamlarda (off-university platformu, zoom vd.) 5 farklı kurumdan toplam 16 kişi ile mülakat gerçekleştirildi. İlişkilendiği oluşuma göre mülakat yapılan kişi sayısına dair tablo şu şekilde (her birine transkripsiyon linki bağlayacağız):

19 Ağustos-2 Eylül 2021 tarihi arasında gerçekleştirilen mülakat görüşmelerinin toplamı üzerine ayrı bir değerlendirme yapıldıktan sonra her biri aynı zamanda üniversite dışı oluşumlarda aktif olarak yer almış araştırma ekibi katılımcıların sorularını yanıtladıkları bir yuvarlak masa tartışması gerçekleştirdi. Yapılan tüm görüşmelerin transkripsiyonu Araştırma Ekibi ve katılımcılar tarafından yapıldı. Dijital Araştırmahane yaz okulunun bitiminde (9 Eylül 2021) araştırma soruları çerçevesinde yürütülen alan çalışmasından ortaya çıkan verilerin analiz edildiği sunumlar paylaşıldı. Birinci bloktaki derslerin yürütücülerinin de katıldığı bu oturumda üretilen sunumlar şöyle:

1.     Üniversite dışı akademik oluşumlara öğrenci gözünden bakmak – Hazal Çakmak

2.     Üniversite dışı akademik oluşumların varoluşlarına mekansal bir bakış – Aslı Alanlı

3.     Üniversite dışı akademik oluşumların eğitim çalışmaları: EKİN BİLAR ve Dayanışma Akademileri Arasında Bir Karşılaştırma – Emine Sevim

4.     Üniversite dışı akademik oluşumlarda Yürütücülerin ve Katılımcıların Etkileşimi – Duygu Sevinç

5.     Üniversite dışı oluşumlardaki Özneler Nasıl Biraraya Gelir? – Ata Bilginperk

Sunumlar Off-University platformunda erişime açık ve ilerleyen süreçte rapor dosyasına eklenmeleri planlanıyor. Alan çalışması boyunca toplanan verilerin sunulmasından sonra yapılan değerlendirme bölümünde ise bu süreçte karşılaşılan zorluklar ve tecrübeler paylaşıldı. Ayrıca alan araştırmasına yönelik öne çıkan eksikler kolektif olarak değerlendirildi.

Bu araştırma raporu, araştırmanın kendisi gibi kolektif bir emekle hazırlanmış olup gerek dersin katılımcılarından gerekse de konuya ilgili araştırmacılardan gelecek önerilere ve eleştirilere açıktır. Her türlü görüş ve katkı için lütfen irtibata geçiniz: [email protected]


[1] Bu ders siyasi müdahaleler ve üniversite tasfiyelerin sistematik olarak yaşandığı Türkiye'de 1980 sonrasında kurulan üniversite dışı akademik oluşumların faaliyetlerini incelemek amacıyla, Yakın ve Orta Doğu Çalışmaları Enstitüsü / Münih Ludwig Maximilian Üniversitesi’nin ev sahipliğinde bir Off-University yaz okulu dersi olarak planlanmıştır.

Dijital Araştırmahane Ekibi:

Can Irmak Özinanir, Duygu Sevinç, Emine Sevim, Handan Coşkun, Serap Sarıtaş


 

 

Comments
0
comment
No comments here
Why not start the discussion?